Nga Aurenc Bebja

“La Semaine littéraire” ka botuar, me 2 nëntor 1912, në faqet n°524 – 526, rrëfimin e udhëtimit të gazetares dhe shkrimtares zvicerane Noëlle Roger (Hélène Dufour) asokohe në Shkodër, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar: 

Në Shkodër të Shqipërisë

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Gjithë mëngjesin kishim udhëtuar nëpër shkretëtirat e gurta të Malit të Zi : një labirint malesh shkëmbore, lugina të rrumbullakosura, me një fund të gjelbër, ku grumbullohen fusha të ngushta; sfonde të forta gri, vija të thata, maja me profile të mprehta.

Sidoqoftë, majat e larta u ulën ngadalë. E gjithë lugina zbret me një pjerrësi të pandjeshme. Atje, midis shkëmbinjve të shpërthyer, mund të dallosh një hapësirë të sheshtë me një jeshile kaq të gëzueshme, saqë sytë janë ngjitur pas saj pa e kuptuar. Po, uji shkëlqeu, është vërtet skaji i ngushtë i liqenit të Shkodrës që shfaqet, që afrohet, ky liqen tërhiqet si një liqen zanash, i mbyllur në mënyrë misterioze në malet e tij të egra ku fiset gjithmonë rebele vazhdojnë një ekzistencë legjendare në skajet e qytetërimit.

Kaluam Riekën, fshatin malazez, të shtrirë përgjatë rrugës. Tashmë mund të dallojmë mbulesën e zambakëve të ujit. Duket si një lumë i gjerë i ndalur në rrjedhën e tij dhe që ka lulëzuar. Malet e thata e rrethojnë atë dhe duket se e pengojnë kalimin e tij, ndërsa pas tij, kalaja e lartë e Malit të Zi pret në qiell krelat e saj të zeza.

Vapori i vogël i ndalur pranë bregut as nuk nxjerr tym, megjithëse ora e nisjes ka kaluar. Ai duket sikur nuk dëshiron të largohet kurrë.

Malazezët me blu dhe të kuqe, dhe shqiptarët të veshur me të bardha, të ulur mbrapa, krah për krah, pinë duhan dhe shkëmbejnë fjalë të rralla. Pjesa e përparme është e zënë nga një princeshë shqiptare, e krishterë, e veshur me stil elegant perëndimor dhe nga shërbëtorët e saj.

Megjithatë anija u largua. Mbulesat e lulëzuara, njëra pas tjetrës, grisen. Korollat e bardha, të vendosura mbi ujë mes gjetheve lundruese tunden për një moment. Ne lundrojmë nëpër fusha me zambakë uji. Gjithnjë e më shumë shfaqen shelgje, të papërpunuara në ujë të plotë dhe duke i lënë rrënjët e tyre të rastësishme të varen si fije floku. Ata formojnë pyje të vërteta midis të cilëve ne thurim (ndjekim) rrugët e gjata.

Ky liqen i çuditshëm, aq i lulëzuar dhe i mbjellë me gjelbërim, kthehet, kërkon një kalim midis maleve që ndahen gradualisht, gjithmonë këto male të zhveshura, të thata, me profile të mprehta, gri dhe kaltëroshe dhe aq të ndritshme në diell.

Ja ishulli tërësisht i bardhë ku dërgohen kriminelët malazezë. Dallojmë kullat e rrumbullakëta dhe muret e kalasë. Dhe këtu, atje, në breg, janë shtëpitë e vogla të Virpazarit që janë të grumbulluara së bashku, disa tezga, “kafeneja”. Anija e madhe po na pret.

Lundrimi është piktoresk, me vajtje-ardhjet e shqiptarëve, brezat e gjerë të të cilëve përmbajnë thika me doreza të zbukuruara dhe pistoleta. Gjenden të grumubulluara në “salon” familjet myslimane, gra me ferexhe, një sërë fëmijësh të vegjël të bukur të veshur me rroba që shkëlqejnë. Një princeshë e re turke ka ardhur nga Shkodra për të takuar miken e saj shqiptare. E mbuluar rreptësisht, ajo ka veshur një rrobë të lirshme stofi që paloset mbi ballin e saj. Ajo shoqërohet nga motra e saj e vogël, një vajzë bukuroshe me flokë të shkurtër të zinj, një fytyrë të zgjatur, me sy që i shkëlqejnë, dhe suitën e saj : një oficer dhe dadoja e vjetër që pi duhan pa ndalim.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

U nisëm.

Liqeni i Shkodrës më në fund shpaloset, i jashtëzakonshëm dhe duke ndryshuar gjelbërimin nën re. Malet e shkreta largohen gjithnjë e më shumë. Anija jonë duket e humbur mbi ujërat e shkreta që takojnë qiellin në horizont.

Megjithatë, ne u ndalëm sërish. Ne nuk shohim asnjë banesë në bregun shumë të largët, nga i cili na ndajnë hapësirat e kallamishteve. Një varkë zbret nga bordi i anijes, e mbushur me shqiptarë, me gratë me ferexhe. Ajo largohet, midis kallamishteve, shkon drejt një fshati të padukshëm. Ajo u zhduk. Dhe vetmia e pamasë e liqenit nis sërish.

Kush foli në gazetat për betejat me anije në liqenin e Shkodrës ? Ne pamë vetëm këto dy varka të vogla të cilat bëjnë shërbimin me radhë.

Princesha turke u ul në pjesën e përparme dhe, me fytyrën nga horizonti, hoqi vellon e saj të trashë të zezë. Shoqja e saj shqiptare dhe ne formojmë rreth saj një rreth femëror. Burrat nuk mund ta shohin atë. Në bazë të një marrëveshjeje të heshtur, evropianët qëndrojnë në pjesën e pasme me oficerin turk dhe udhëtarët shqiptarë.

Dhe princesha e vogël i ofron erës me kënaqësi fytyrën e saj ende fëminore, të çrregullt dhe delikate, të ndriçuar nga sytë e mëdhenj kafe përkëdhelës. Në frëngjishten e pastër që theksi i saj i lehtë e bën në mënyrë të veçantë melodioze, ajo shpreh gëzimin e saj. Ajo u lejua të vinte dhe të takonte mikeshën e saj deri në Virpazar! Mikeshën e saj që kishte disa javë pa e parë! Dhe duart e tyre vazhdojnë të ndërthuren. Ato shkëmbejnë përkëdhelje, fjalë përkëdhelëse. Në Shkodër, ato nuk mund të takohen çdo ditë. Ato nuk mund ta shohin njëra-tjetrën për shumë kohë. Dhe ato e duan njëra-tjetrën.

— Ah, sa e mirë është miqësia. Nuk ka asgjë më të mirë në jetë! na thotë me një zë të rëndë vajza myslimane. Dhe zëri i saj shpreh një ndjenjë aq të thellë sa ne harrojmë moshën e saj. Duket se jemi në prezencën e një gruaje që tashmë ka vuajtur. Ajo është kaq e thjeshtë dhe kaq emocionuese, aq e ndryshme nga vajzat e reja të Perëndimit, të cilave zakonet e botës u japin një furnizim frazash të gatshme, banalitetesh të këndshme për të shprehur ndjenjat e tyre të sinqerta. Dhe ndjenjat e tyre, sa e humbasin intensitetin e tyre, duke u shpërndarë vazhdimisht në rrëmujën e jetës moderne!

Kjo e fundit e ka këtë privilegj të jetojë jashtë këtyre kontakteve që pakësohen, të këtyre kontakteve vulgare. Ajo ka të drejtë të mbulohet, të kalojë indiferente dhe e heshtur. Gjithë lulen e zemrës së saj delikate ajo e ruan për rrethin e saj intim. Ajo mund të mbetet e vërtetë edhe në fjalën e saj më të vogël.

— Por dashuria? reagon njëra prej nesh.

Ah ! dashuria… Myslimanja e vogël rrëqethet pak. Dashuria! oh nuk duhet të jetë aq e bukur sa miqësia… Ka egoizëm në dashuri… ashtu siç i paraqitet, siç shihet në libra. Ajo ka frikë prej saj. Ajo do të donte të qëndronte kështu, e ulur pranë shoqes së saj, duke i buzëqeshur asaj, me duart e tyre të ndërthurura, dhe më pas rreth tyre, vetmia e liqenit.

Ajo merr frymë thellë. Sa i bukur është liqeni! Edhe të huajve u pëlqen shumë! Oh sa e lumtur është ajo. Ajo është e lumtur sot. Ky udhëtim, për princeshën e vogël sedentare, e cila nuk është mësuar të udhëtojë rrugëve me biçikletë apo makinë, ky udhëtim në liqen me shoqen e saj, po merr përmasat e një gëzimi të pabesueshëm që do ta mbajë mend gjatë.

Tashmë, ai është pothuajse në përfundim. Koha kalon shumë shpejt. Ne flasim. Kjo vajzë e re myslimane është e qartë se nuk është e zhgënjyer. Asgjë nga snobizmi modern nuk ka mundur ta prekë atë. Ajo nuk revoltohet kundër fatit të saj. Ajo nuk admiron verbërisht gjithçka që bëjnë gratë perëndimore. Ajo i sheh disa libra të caktuar të shkruar për Turqinë shumë sipërfaqësorë dhe shumë të rremë. Dhe ajo që e fyen mbi të gjitha është mungesa e delikatesës së disa shkrimtarëve në kërkim të kopjeje për botim. — “Ka disa gjëra që nuk duhet t’i kishin thënë… I mirëpresim si miq, dhe më pas…”

Përgjatë kësaj kohe, u gjetëm përballë maleve të larta të zhveshura. Dhe ne tashmë mund të dallojmë në majë të një kodre aty pranë, një kështjellë të gjatë, gjysmë të rrënuar dhe të gëlltitur nga gjelbërimi. Shkodra. Princesha myslimane, e bija e një zyrtari të lartë, na ofron shërbimet e saj. Dhe ndërsa e falënderojmë për mirësinë e saj ndaj të huajve, ajo përgjigjet me atë buzëqeshje kaq të re dhe emocionuese :

— “Feja jonë na urdhëron të veprojmë kështu”…

Ne dallojmë përgjatë bregut ndërtesa të ulëta; afrohen varkat me majë të ngushta dhe të ngritura, duke kërcyer mbi dallgë. Nuk ka asnjë mundësi për të zbarkuar me këmbë. Në buzë të ujit, një grup ndihmësish, shqiptarë dhe ciganë presin, gati për t’u hedhur mbi udhëtarët.

Ceremonitë doganore janë shkurtuar shumë falë një fjalëkalimi misterioz të dhënë nga dy mikeshat. Dhe ja ku po endemi rastësisht në rrugicat e pazarit.

Çatitë e afërta e të shtrembërta strehojnë tezgat e ngushta. Ne qarkullojmë nëpër rrugica të ngushta me kalldrëm të mprehtë dhe të pabarabartë. Kemi përshtypjen e një ngjeshjeje të jashtëzakonshme, të një labirinti rrugicash, të një montimi shumë të vjetër shtëpish prej druri.

Pazari i Shkodrës në Shqipëri nuk është një pazar për të huajt, siç është bërë pazari i Sarajevës, p.sh., ku ofrohet xhingla e lehtë për t’u mbajtur, ose objekti luksoz, qypi, tapeti, i cili tundon udhëtarin. Jo, turistët janë të rrallë këtu. Pazari është i destinuar për jetën lokale. Ata shesin perime, fruta, mish të thatë deleje, rroba të bardha, pantofla, plisa dhe rripa të gjerë lëkure të punuar.

Zhurma e rrugëve të ngushta, turma e fëmijëve të bukur ciganë, të ngjitur pas hapave tanë, qëndrimet e turqve të vjetër të ulur para filxhanit të kafesë, të gjitha linjat dhe të gjitha ngjyrat na argëtojnë dhe joshin sytë.

Megjithatë, dita përparon. Duhet të arrijmë deri në qytet. Një rrugë e madhe na çon atje. Këtu, përtej mureve të kopshteve, janë shtëpitë e vogla turke, të mbyllura dhe të fshehta, të rrethuara me pemë. Muzgu po bie kur arrijmë në rrugën kryesore ku ndodhet hoteli dhe në shtëpitë kryesore ku jetojnë zyrtarët.

Një eunuk i zi, i dërguar nga princesha turke, pret dy të huajat që t’i shpjerë tek ajo.

Në një sallon të madh, të mobiluar në stilin europian, por të gjithë muret e të cilit janë të mbuluara me qilima të vjetër të mrekullueshëm, ajo na pret, e veshur me një bluzë dantelle dhe një fund të bardhë pëlhure, me një prerje të paqortueshme. Por kjo uniformë mondane nuk arrin t’i heqë asaj këtë joshje, të përbërë nga misteri dhe eleganca sentimentale. Ajo justifikon nënën e saj të sëmurë, e cila nuk mund të na presë. Babai i saj është në një udhëtim. Ajo dëshmon gëzimin e saj për të festuar të huajat që i ka paraqitur shoqja e saj. Ajo nuk është më statuja e qeshur në vellot e saj bionde, e cila ka frikë të kthejë kokën dhe të lërë t’i duket fytyra. E zhdërvjellët dhe e lehtë, ajo nxiton të na shërbejë kafe dhe limonada, shqetësohet për lodhjen tonë me fjalë goxha përkëdhelëse. Lëvizjet e saj mbeten të matura dhe të heshtura, zëri i saj me intonacione të buta mezi ngrihet. Ajo ka pikërisht këtë hirin e brendshëm që komunikon me çdo gjest, me çdo buzëqeshje, me çdo fjalë një emocion të vërtetë, një qëllim delikat. Këtu vështrojmë vajtje-ardhjet e saj në këtë mjedis perëndimor. Pavarësisht objekteve që e rrethojnë, pavarësisht veshjes së saj pariziane, pavarësisht kulturës së mendjes së saj, ajo ende ruan shpirtin e saj mysliman, siç ia transmetuan të parët e saj, këtë shpirt të fshehtë, të nuancuar, të përulur dhe mendjemadh, që na ikën dhe na tërheq.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Ajo dëshiron të na tregojë kopshtin e saj, lulet e saj që ne nuk do t’i shohim, sepse nata ka rënë, kopshtin e saj të mbyllur me mure të larta ku mund të dallojmë masat e zeza të pemëve dhe ku ajo kalon orë kaq të ëmbla me shoqen e saj.

Nga ana e saj, princesha e krishterë na pret dhe këtë herë zotërinjtë pranohen. Mobiljet Louis-Philippe zbukurojnë sallonin. Por ka edhe, përgjatë mureve, qilima të vjetër lutjesh dhe punime druri turke të punuara me imtësi. Mikpritësja jonë e bukur na prezanton me nënën e saj, një grua e gjatë, e dobët me tipare të vrazhda, e veshur me rroba të errëta. Ajo ka luftuar, më parë, në malet e saj. Ajo ruan traditat e vjetra. Kjo figurë energjike bie menjëherë në sy. Një botë e ndan atë nga vajza e saj, e cila duket kaq moderne dhe kozmopolite. Ato duken se e duan shumë njëra-tjetrën. Dhe ne nuk mund të mos pyesim veten se si u realizua ky transformim i brezit të ri, në sajë të çfarë zemërthyerjesh sekrete…

Na shpjerin më pas në një salon tjetër pranë peshkopit të mirditorëve, i cili sapo ka ardhur, një plak shtatlartë, mjekra e bardhë e të cilit shtrihet mbi mantelin e purpurt. Ai na flet për ato popullsi të krishtera të maleve, aq të egra, mes të cilave jeton.

Pastaj eunuku i zi na kthen në hotel. Sepse nëse një patrullë do të takonte të huaj vetëm në rrugë në këtë orë të vonë, ata do të rrezikonin të çoheshin në stacionin policor dhe të kalonin natën në burg.

Në dritën e madhe, ne shëtitëm në lagjen turke të Shkodrës. Që nga mëngjesi e gjithë jeta dhe lëvizja kthehet në pazar, pranë portit, i cili formon zonën e biznesit krejtësisht të ndarë. Lagjja e ciganëve, pak jashtë qytetit, paraqet aspektin e saj të zakonshëm të mjerimit të gëzueshëm, me kasollet e rrënuara në mënyrë të pamundur dhe me tufën e fëmijëve të rreckosur e të qeshur, gratë me rroba me ngjyrat flakë, që të shtrijnë duart nga larg dhe me sytë e bukur të zinj, ju lusin.

Shtëpitë e krishtera janë të grumbulluara rreth kishës ortodokse, ku gratë fshatare vijnë në mëngjes për të bërë lutjet e tyre. Por rrugët turke janë në gjumë në një heshtje të trazuar vetëm nga kalimi i ndonjë karroce apo një grupi burrash të heshtur që shkojnë në pazar. Të gjera dhe të shtruara, rrugët turke vazhdojnë mes dy mureve të larta të ndërprera në intervale nga një portë e fortë prej druri, e mbyllur rreptësisht, me një derë diskrete që u lejon banorëve të njohin vizitorin e tyre. Gjelbërimi shfaqet, duke shkuar përtej mureve, kulmeve dhe ndonjëherë një pjesë e një shtëpie prej druri, një ballkon. Ndonjëherë një derë hapet përgjysmë, lë të kalojë një grua me të zeza, e mbuluar, pastaj mbyllet dhe ju nuk keni mundur t’i hidhni një sy këtyre kopshteve të dendura ku gratë myslimane më në fund mund të zbulojnë fytyrat e tyre. Zakonet dhe traditat nuk harrohen aq lehtë, zakonet janë më të forta se një revolucion. Shkodra ka ruajtur pamjen e saj që kishte në regjimin e vjetër. Asgjë nuk është më mbresëlënëse se këto rrugë të heshtura, të cilat mbyllin rreth teje muret e tyre të larta xheloze, ndërkohë që ti ndihesh prapa, aq afër e megjithatë kaq larg, e gjithë kjo jetë familjare që po rrëshqet.

Këtu është xhamia, pemët e larta, shatërvani, turqit e vjetër të palëvizshëm, duke pritur orën e faljes. Jemi në shekullin e 16-të apo të 20-të? Sigurisht që kuadri mbeti i njëjtë. Këto rrugë të heshtura kanë pasur gjithmonë të njëjtën joshje misteri dhe soditjeje. Asgjë nuk ka ndryshuar në linjat e tyre, ato janë absolutisht të huaja për të gjithë utilitarizmin modern. Ato të japin ndjenjën sikur kanë qenë gjithmonë aty, ndjenjë që nuk e hasim më në asnjë qytet. Ne mund t’i harrojmë kollaj kohët tona dhe të endemi në një shekull të zhdukur. Dhe nga kjo ndjesi e rrallë, ne nuk mërzitemi kurrë.

Atje disa turq mblidhen. Të tjerë presin, të grupuar aty-këtu. Është një i vdekur që kalon. E çojnë në varreza. Atë e çojnë atje, i mbajtur nga të gjithë miqtë e tij, të cilët i japin hua shpatullat me radhë, sipas zakonit të bukur mysliman.

Falë udhëtares shqiptare patëm mundësinë të merrnim pjesë në dasmën e një fshatareje ortodokse në Shkodër.

Na futën në një dhomë ku kishte disa njerëz. Nusja u ngrit dhe qëndroi pas murit, me sytë e ulur. Ajo ishte e veshur me një xhaketë pëlhure (xhubletë) të rëndë, shumë të gjatë, shumë të gjerë, shumë të zbukuruar me perla dhe monedha, dhe që e bënte të dukej gjigante. Një model flokësh me qëndisje dhe lule ia mbulonte kokën. Ajo qëndronte e palëvizur, memece, sikur të ishte e panjohur për atë që ndodhte rreth saj, ndërsa të afërmit dhe miqtë bisedonin me zë të ulët dhe pinin kafe e limonadë. Kur dikush hynte brenda, ajo ngrihej në këmbë, me të njëjtin gjest automatik, me sytë ende në tokë, pastaj ulej sërish. Ajo dukej si një priftëreshë, e stolisur për ndonjë rit veçanërisht të shenjtë. Dhe kjo zgjat pesëmbëdhjetë ditë, gjatë të cilave ajo nuk duhet të flasë e as të shikojë askënd. Pastaj burri i saj e merr atë në shtëpinë e tij.

Ceremonia myslimane është pothuajse e njëjtë. Vetëm se asnjë burrë nuk do të lejohej të hynte në dhomë. Dhe nuses do t’i lyenin fytyrën dhe sytë e saj.

Këta të krishterë dhe myslimanë shqiptarë që jetojnë pranë njëri-tjetrit kanë zakone të ngjashme. Zakonet e disave kanë ndikuar në ato të të tjerëve. Gratë ortodokse (katolike) udhëheqin një ekzistencë të izoluar, të ruajtur, mjaft të ngjashme me atë të myslimanëve. Sepse disa shkojnë në kishë dhe të tjerë në xhami, do të ishte gabim të imagjinohet se ata e urrejnë njëri-tjetrin dhe të mendojnë vetëm të vrasin njëri-tjetrin.

I shohim shpesh, në mendime, dy vajzat e reja, të krishterën dhe myslimanen, të cilat e donin njëra-tjetrën me një miqësi kaq të bukur. Ne evokojmë siluetat e tyre, të prera në sfondin e gjelbër të liqenit, afër njëra-tjetrës, me duart e tyre të ndërthurura dhe me sytë plot lot që buzëqeshnin. Çfarë ka ndodhur me to në këtë kohë (moment) ? Familjet e tyre ndoshta janë në dy anë të kundërta (armiqësore). Baballarët e tyre, miqtë e tyre ndoshta po luftojnë. Ato kanë njerëz të dashur në të dyja ushtritë. Dhe zemrat e tyre pa dyshim janë të thyera. Dhe ato nuk mendojnë vetëm për atdheun e tyre…

Noëlle ROGER

https://www.darsiani.com/la-gazette/la-semaine-litteraire-1912-udhetim-ne-shkoder-te-shqiperise-rrefimi-i-gazetares-dhe-shkrimtares-zvicerane-noelle-roger/ / KultPlus.com